Przy kawie, przy herbacie, przy okazji, przy obcych i znajomych – każda rozmowa jest inna. A gdyby tak spotkać się przy słowie? Porozmawiać o jego sile, smaku i brzmieniu. O tym, które słowa lubimy, a których chcemy unikać; o języku, który nas otacza, i naszym stosunku do niego. Do rozmowy na te tematy zapraszam osoby, dla których język jest narzędziem pracy, partnerem i przyjacielem w codziennym życiu.  Do usłyszenia - Mateusz Adamczyk 

Moda to określenie dotyczące nie tylko ubrań ale także... języka. Modne wyrazy są używane zwykle o wiele częściej, niż wynika to z potrzeb komunikacyjnych. Często rozszerzają też pierwotne znaczenie słów. Przykładami mogą tu być słowa: artykułować czy dedykować. 

PrzySłowie

Słów kilka o językowej modzie

Skrótowce to nie to samo co skróty. Powstają z pierwszych liter słów wchodzących w skład danej nazwy. Skróty są zaś skróconymi formami poszczególnych wyrazów. Skrótowce zapisujemy wielkimi literami, z wyjątkiem występujących w nich spójników. Niekiedy niefortunny układ pierwszych liter wyrazów, z których powstają skrótowce sprawia, że brzmią one śmiesznie, np. KURDE - Kwalifikowana Usługa Rejestrowanego Doręczenia Elektronicznego. 

Treść ukryta w skrótowcach

W języku polskim nie brakuje słów z pozoru "nielogicznych". Choćby samochód, który wcale sam nie chodzi, a jeździ... Czy też  złodziej (dlaczego nie kradziej?) oraz bezpieczny (wszak bez pieczy, to bez opieki, więc powinien się bać). 

"Nielogiczne" słowa, jaka jest ich geneza? 

Co oznacza powiedzenie "zbić kogoś z pantałyku? Cóż to takiego jest... pantałyk? Teorii jest kilka... 

Tajemnicze słowo... "pantałyk"

To odcinek dla głodnych... wiedzy! W Anglii nazywa się ją "tea", w Niemczech "Tee", w Polsce "herbatą". O pochodzeniu nietypowej (względem innych języków) nazwy tego napoju, a także o kanapkach, zupach, obiadach i kolacjach w kontekście językowym opowiada Mateusz Adamczyk. W cyklu "Przysłowie" M. Adamczyk poruszy językowe tematy związane z jedzeniem.

Geneza nazw posiłków

Jaki mamy stosunek do różnych odmian języka? Jaki szanse i ograniczenia niesie różnorodność językowa? Czym jest jężyk regionalny? Gościni: prof. Monika Kresa, językoznawczyni z Uniwersytetu Warszawskiego.

Bogactwo gwar i dialektów polszczyzny

Bielizna nie zawsze jest biała, a żelazko już nie jest z żelaza. Tym razem o słowach, które w praktyce oddaliły się od swojego pierwotnego znaczenia. To zjawisko nazywa się leksykalizacją.

Leksykalizacja w praktyce

Czy frazeologizm "pal go sześć" może być uznawany za rodzaj klątwy lub zaklęcia? Jaka jest geneza tego powiedzenia i co oznaczało kiedyś oraz w jakich sytuacjach używa się go obecnie?

Skąd wzięło się powiedzenie "pal go sześć"?

Wesołych świąt czy Wesołych Świąt? Tym razem Mateusz Adamczyk skupia się na językowych niuansach związanych z Wielkanocą. Będą wskazówki dla tych, którzy planują wysłać życzenia i językowe dochodzenia - dla badaczy języka to, czy pierwsze było jajko, czy kura, również ma znaczenie!

Językowy niezbędnik na Wielkanoc

Już starożytni fiolozofowie narzekali na młodzież, ale Mateusz Adamczyk docenia kreatywność językową tej grupy. "Potas węgiel" jako wyrażenie miłości? Czemu nie! Posłuchajcie o tym, jakie znaczenie mają słowa wytwarzane przez poszczególne grupy wiekowe i poznajcie kilka nowych.

Młodomowa czyli o języku młodzieży

Mówienie do siebie pomaga uporządkować myśli, skoncentrować się na temacie i ustalić hierarchię ważności. Pozwala także na lepsze zapamiętywanie, gdyż bardziej angażuje mózg. To także dobry sposób na rozładowanie napięcia oraz czynnik motywujący do działania.

Co nam daje mówienie do siebie? 

Tym razem wydanie okazjonalne. Mateusz Adamczyk wyjaśnia nazewnictwo związane z obchodzeniem imienin i urodzin. 63. urodziny Trójki sprawiły, że przypomina także odmianę słów "radio" i "studio".

Solenizant czy jubilat?

O poppsychologii rozmawialiśmy z Matyldą Kozakiewicz - psycholożką i psychotraumatolożką oraz z  Marcinem Michalakiem - psychologie i psychoterapeutą Gestalt.

Rozmowa o języku poppsychologii

"Starość nie radość", "stary grzyb", "jedną nogą w grobie" itd. O młodości i starości w języku, a zwłaszcza o dyskryminujących wobec starszych osób zjawiskach słyszalnych w mowie mówi Mateusz Adamczyk. 

Młodość i starość w języku

Jesteśmy obecnie świadkami i/lub uczestnikami olbrzymich zmian dokonujących się nie tylko w sferze świadomości, lecz także języka. Formy neutralne płciowo właśnie neutratywy, stanowiące różnego typu przekształcenia wyrazów nacechowanych płciowo (de facto mających rodzaj męski lub żeński), stały się faktem językowym i faktem społecznym.  

Neuratywy - słowa ukute na neutralne wersje słów nacechowanych płciowo

...i nie mogę sobie przypomnieć słowa. Tym razem Mateusz Adamczyk wyjaśnia pewien psycholingwistyczny efekt zapominania słowa, którego aktualnie potrzebujemy. I podpowiada, jak poradzić sobie z tego rodzaju luką w pamięci.

"Mam to na końcu języka"

Specyficzna mieszanka rzeczownika lub przymiotnika z czasownikiem, czyli imiesłowy. Zasady pisowni imiesłowów nie są łatwe. Na szczęście (dla niektórych!) reforma ortografii na początku przyszłego roku wprowadzi zmiany w tym zakresie. Tymczasem już teraz warto imiesłowom przyjrzeć się uważniej i sprawdzić, czy używamy ich poprawnie nie tylko w mowie, ale i na piśmie.

Wszystko o imiesłowach

Dlaczego do Aleksandry zdrobniale zwrócimy się "Olu", a do Jerzego "Jurku"? Tym razem na tapecie zdrobnienia imion, które wcale oczywistymi nie są. Do Dariusza powiemy "Darek", ale w przypadku Mariusza sytuacja będzie nieco inna...

Nieoczywiste zdrobnienia imion

W kolejnym odcinku audycji "PrzySłowie" Jerzy Kisielewski opowiadał Mateuszowi Adamczykowi o wpływie na kształtowanie się języka oraz o dorastaniu w otoczeniu pisarzy i pisarek w kamienicy przy Krupniczej 22 w Krakowie, w której mieszkali m.in. Szymborska, Lipska, Ildefons-Gałczyński, Mrożek czy Różewicz. 

Jerzy Kisielewski o zmianach w języku 

Mateusz Adamczyk zaprasza na rozmowę o improwizowaniu na scenie i poza nią, co w drugim przypadku może być sposobem otwierania się na język, drugiego człowieka i komunikację. Gościnie: Magdalena Łuczak – improwizatorka i psycholożka dziecięca. Gra m.in. w grupach „Bloody Mondays”, „Group Magd” czy kolektywie S8. Prowadzi centrum warsztatowe YES AND MORE odróżniające się od innych tym, że podstawowym narzędziem szkoleń i warsztatów jest „improwizacja teatralna”; Ewa Aniela Gryczon – improwizatorka, aktorka i wokalistka, a także trenerka umiejętności psychologicznych. Występuję na warszawskich scenach, m.in. w Klubie Komediowym. Współtworzy i występuje w projektach: Musical Improwizowany, Kolektyw Śmiesznie i Nikt Nic Nie Wie, który jest improwizacją dla dzieci.

Improwizacja na scenie i poza nią

Rozmowa o języku sztuki (w szczególności malarstwa) i jego przekładalności na język słowa. A gościnią jest Paulina Kitlas — malarka, artystka intermedialna, socjolożka, absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Jak przełożyć język sztuki na język słowa?

Kolejna wersja poradnika "Jak mówić i pisać o osobach LGBTQIAP+?"- rozmowa ze współautorką opracowania Ygą Kostrzewą. Jakich słów warto używać, a jakich lepiej unikać, aby nie urazić osób nieheteronormatywnych? 

Jak nie ranić słowem osób LGBTQIAP+? 

Już wkrótce przed wieloma z nas na wigilijnym stole staną tradycyjne potrawy, takie jak barszcz, pierogi czy kapusta z grzybami. W samych nazwach bożonarodzeniowych potraw można znaleźć wiele, nomen omen, smaczków…

Jakie smaczki można znaleźć w nazwach tradycyjnych wigilijnych potraw?

W najnowszym wydaniu audycji "PrzySłowie" temat był bardzo ważny: przemoc w  mowie. Jaka jest jej definicja, jak ją rozpoznać, co robić?

Przemoc. Jak na nas wpływa, jak ją identyfikować i jak się przed nią bronić?

Czy pytanie "Gdzie idziesz?" jest poprawne? A może lepiej jednak zapytać "Dokąd idziesz?" "Spoilować" czy "spoilerować" - która z tych form jest poprawna? A może obie? Odpowiedzi na te i wiele innych pytań, znajdziecie w audycji "PrzySłowie".

Językowe pułapki w pytaniach i odpowiedziach

Imię, które nosimy, staje się ważnym elementem naszej tożsamości. Nic więc dziwnego, że jego wybór dla nowo narodzonego dziecka to ważna sprawa. Dla naszych przodków była to wręcz sprawa magiczna. 

O pochodzeniu, znaczeniu i niuansach językowych nazwisk w języku polskim

Znamy już finałową dwudziestkę wyrazów i określeń, które walczą o miano Młodzieżowego Słowa Roku 2024. Wcześniej ten tytuł zdobyły między innymi "essa" czy "dzban". Jak będzie tym razem? I czym charakteryzuje się język współczesnej młodzieży?

Azbest, cringe i skibidi. O Młodzieżowym Słowie Roku i języku najmłodszych

Rozmowa z Wojciechem Szotem, dziennikarzem, publicystą i krytykiem literackim, na temat tego, czy literatura wciąż kształtuje nasz język. Kiedyś ujednolicała język polski i stawała się pewną jednorodną normą. Teraz ma niewielki wpływ na jego kształtowanie. Mniejszy niż reklamy czy media społecznościowe.  

Wpływ literatury na kształtowanie języka

Zbliżające się Święto Zmarłych sprzyja wspomnieniom, to zarazem czas zadumy i refleksji także nad samą śmiercią. Ale właściwie w jaki sposób o niej dzisiaj mówimy, jak ją odbieramy? Czy ją akceptujemy?

Śmierć. Jak o niej dzisiaj myślimy, czy i jak mówimy? Czy w ogóle ją akceptujemy?

Wydawałoby się, że tłumaczenie książek to proste zadanie: wystarczy znać dany język obcy i przełożyć treść wydawnictwa na język rodzimy. Okazuje się jednak, że kryje się za tym wiele więcej. - Praca tłumacza bywa prosta, ale niekoniecznie zawsze taka jest. Wbrew temu, co się mówi, podstawą jest znajomość własnego języka - mówi Anna Halbersztat, tłumaczka literacka z języka hebrajskiego i angielskiego oraz członkini Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury.